Το Υπερώον Μεγάλη Πέμπτη

Η Μεγάλη Πέμπτη μάς εισάγει στο Πασχάλιο μυστήριο, και συγκεκριμένα στο πρώτο μέρος του.

Στη Θεία Λειτουργία διαβάζουμε το αποστολικό ανάγνωσμα από την Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή, στην οποία ο απόστολος Παύλος περιγράφει την παράδοση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας: «Ἀδελφοί, ἐγὼ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίου ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν, ὅτι ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τῇ νυκτί, ᾗ παρεδίδοτο ἔλαβεν ἄρτον…».

Το ευαγγελικό ανάγνωσμα αποτελεί παράθεση πολλών κειμένων με θέματα το Συμβούλιο των Αρχιερέων, το μύρο της Βηθανίας, την προετοιμασία του Πάσχα, το πλύσιμο των ποδιών των μαθητών, την παράδοση του Μυστηρίου της Ευχαριστίας, την αγωνία στη Γεθσημανή, το προδοτικό φιλί του Ιούδα, τη σύλληψη του Ιησού, την ανάκριση στην αυλή του αρχιερέως, την άρνηση του Πέτρου και τέλος την παράδοση του Κυρίου στον Ρωμαίο διοικητή.

Υπάρχει εδώ μία φράση καίριας σημασίας πάνω στην οποία αξίζει να στοχαστούμε: Είναι το «γενόμενος ἐν ἀγωνίᾳ», όταν ο Ιησούς αισθάνεται την ανθρώπινη φύση Του να κλονίζεται και ο ιδρώτας του γίνεται «ὡσεὶ θρόμβοι αἵματος», όταν όλες οι οδύνες του Πάθους ανακεφαλαιώνονται ενώπιον Του («τὸ ποτήριον»). Δεν πρόκειται μόνο για τα σωματικά μαρτύρια και τον θάνατο, αν και, εξαιτίας της άπειρης ευαισθησίας και της τελειότητας της ανθρώπινης φύσης Του, και η φυσική ταλαιπωρία ήταν ασύγκριτα πιο οδυνηρή από αυτή των άλλων ανθρώπων. Πρόκειται κυρίως για τη μύχια, απερίγραπτα επώδυνη επαφή με όλες τις αμαρτίες του κόσμου. Εισβάλλουν μέσα Του σαν μια φρικτή λέπρα, σαν μια σήψη που Τον διαβρώνει και Τον καίει – χωρίς σε καμία περίπτωση να Τον σπιλώνει. Η φιλαυτία μας, η απιστία μας, η ακαθαρσία μας, η σκληρότητα μας, το μίσος και η προδοσία, ο ύπνος και -σε λίγο- η εγκατάλειψη των ίδιων των φίλων Του, όλα είναι εκεί, μπροστά Του, είναι γι’ Αυτόν. Κατά μία έννοια βρίσκονται μέσα Του, στη θέση της άφατης ειρήνης στην οποία διατηρούνταν. Χωρίς αμφιβολία τίποτε δεν αλλοιώνει τη μακάρια θέα και υποστατική ένωση με τον Πατέρα, τα οποία απολαμβάνει η θεία φύση Του. Η ανθρώπινη φύση όμως γεύεται με άπειρη ένταση την επαφή με την αμαρτία και την ενοχή. Ο Ιησούς δεν είναι ένοχος, αλλά βιώνει όλη την ενοχή τού κόσμου. Και επειδή βιώνει την ενοχή, πρέπει να βιώσει και την εμπειρία του χωρισμού από τον Πατέρα. Η απόλυτη αγιότητα του Θεού δεν ανέχεται κανένα ρύπο. Κάθε αμαρτία απορρίπτεται από αυτή την αγιότητα στο σκότος το εξώτερον και, δεδομένου ότι ο Ιησούς πήρε επάνω Του όλο τον όγκο της αμαρτίας, γνωρίζει και ο Ίδιος τον ωκεανό τού σκότους. Ο Υιός, η Εικόνα και ο Λόγος του Πατρός, νιώθει για μία και μοναδική φορά την ανθρώπινη φύση Του να γίνεται ξένη προς τον Πατέρα, αντίθετη προς τον Πατέρα, στο μέτρο που ταυτίζεται με τους αμαρτωλούς. Υπάρχει εδώ ένα ξερίζωμα πολύ πιο οδυνηρό και από τον θάνατο. Και σ’ αυτή την αγωνία, καθένας μας έχει το μερίδιο του…

Η ακολουθία των Δώδεκα Ευαγγελίων, που θεωρείται χαρακτηριστική της Μεγάλης Πέμπτης, ανήκει στην πραγματικότητα στη Μεγάλη Παρασκευή. Θα μιλήσουμε λοιπόν γι’ αυτή στο επόμενο κεφάλαιο.

Πριν όμως δούμε τι συμβαίνει μέσα στο Υπερώο της Ιερουσαλήμ, ας ρίξουμε μια ματιά στο δωμάτιο. Ο Κύριος στέλνει μήνυμα στον ιδιοκτήτη του δωματίου: «Πρὸς σὲ ποιῶ τὸ Πάσχα μετὰ τῶν Μαθητῶν μου». Είναι μια φράση που απευθύνεται προς τον καθένα μας. Κάθε Πάσχα ο Ιησούς επιθυμεί ιδιαιτέρως να έρθει μέσα μας και να γιορτάσει πνευματικά το Πάσχα στη δική μας ψυχή. Ακόμη και πέρα από την Πασχαλινή περίοδο, κάθε φορά που ο Κύριος Ιησούς κόβει και μοιράζει στην τράπεζα Του τον Άρτο, που είναι η κοινωνία του Σώματός Του, και προσφέρει τον Οίνο, που είναι η κοινωνία του Αίματός Του, τελεί τον Μυστικό Δείπνο στο δικό μας εσωτερικό Υπερώο.

Ας προσθέσουμε εδώ ότι κάθε ψυχή έχει, κατά κάποιο τρόπο, τα δικά της μυστικά δωμάτια, όπου μαζεύονται η σκόνη και τα σκουπίδια, δωμάτια που προτιμούμε να μην ανοίγουμε σε κανέναν. Υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να θεωρούμε τη Θεία Ευχαριστία μια «επίσκεψη φιλοφρόνησης» εκ μέρους του Θεού, οπότε φροντίζουμε να Τον δεχθούμε «στο σαλόνι», ενώ αντιθέτως τα υπόγεια της ψυχής και οι αποθήκες της είναι ο χώρος όπου θα πρέπει να Τον οδηγήσουμε.

Και κάτι ακόμη. Πέρα από την εορτή του Πάσχα, πέρα από την ορατή Ευχαριστία, έχουμε κάθε μέρα και κάθε στιγμή τη δυνατότητα να τελούμε στο μυστικό Υπερώο της ψυχής μας ένα Πάσχα αόρατο και σιωπηρό. Μπορούμε, κάθε φορά που θα το θελήσουμε, να δεχθούμε μέσα μας τον Κύριο και να Του επιτρέψουμε να γίνει, εν πνεύματι, η τροφή μας. Και γι’ αυτόν τον εσωτερικό και πνευματικό Μυστικό Δείπνο ο Ιησούς λέει: «Πρὸς σὲ ποιῶ τὸ Πάσχα…». Πού είναι όμως το δωμάτιο που θα Τον υποδεχθούμε; Είναι όλα έτοιμα; Κανένα δωμάτιο της ψυχής μου δεν είναι αληθινά καθαρό και διακοσμημένο για μια τέτοια επίσκεψη. Εξάλλου δεν θα έφτανε να προετοιμάσω μια γωνιά μόνο της ψυχής μου, στριμώχνοντας την ακαταστασία που υπάρχει στα άλλα μέρη του εαυτού μου. Πρέπει να πλυθεί και να καθαριστεί ολόκληρη η ψυχή. Δεν έχω το κουράγιο να το κάνω. Ε, λοιπόν, Κύριε, έλα εσύ μέσα μου να ετοιμάσεις ένα Υπερώο. Μείνε μαζί μου και πέρα από τον χρόνο μιας παροδικής επίσκεψης. Γίνε ο μόνιμος οικοδεσπότης της ψυχής μου, ο κύριος της. Να τα κλειδιά που ανοίγουν όλες τις πόρτες· τώρα εγώ είμαι φιλοξενούμενος στο δικό Σου σπίτι.

Κι αν θέλεις να έρθεις στον οίκο μου, Κύριε, μαζί με τους μαθητές Σου, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να σε δεχτώ μέσα μου κατά τρόπο «καθολικό». Δεν μπορώ να σε χωρίσω από το μυστικό Σου Σώμα. Δεχόμενος Εσένα, δέχομαι πνευματικά όλη την κοινότητα των μαθητών Σου, όλη την Εκκλησία. Η ψυχή μου πρέπει να ανοίξει εν αγάπη και να ενωθεί με όλους εκείνους που πιστεύουν σ’ Εσένα, όσους Σε αγαπούν, όλους εκείνους οι οποίοι Σε επικαλούνται. Και μακάρι να γίνω ένα με όλους αυτούς, με όσους ζουν «ἐν Σοί», με όσους έχουν κοιμηθεί «ἐν Σοί», μαζί με την υπερευλογημένη Μητέρα Σου, τους αποστόλους, τους μάρτυρες, τους αγίους τού χθες, τού σήμερα και τού αύριο. Έλα μέσα μου, Κύριε, «μετὰ τῶν Μαθητῶν Σου».

Πλησιάζεις να μου πλύνεις τα πόδια, Κύριε. Δεν μου επιτρέπεις να διαμαρτυρηθώ ενάντια στην περίσσια της ταπείνωσής Σου, που Σε κάνει να γονατίζεις μπροστά μου και να με πλένεις. Μου λες ότι, αν δεν μου πλύνεις τα πόδια, δεν έχω μέρος κοντά Σου… Ο Ιησούς με αυτά τα λόγια, δύο πράγματα υπονοεί: πρώτον, ότι πρέπει να αφήνουμε να μας καθαρίζει από τις αμαρτίες μας, από τη σκόνη του δρόμου αλλά και από τους μεγάλους λεκέδες: «Κύριε, μὴ τοὺς πόδας μου μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς χείρας καὶ τὴν κεφαλήν!», όπως είπε και ο Πέτρος. Και δεύτερον, ότι το να έχουμε μέρος κοντά Του σημαίνει να μετέχουμε στη δική Του ταπείνωση και στο δικό Του σκύψιμο, όταν πλένει τα πόδια των ανθρώπων. Ανήκω στους φίλους Του, λοιπόν, αν Τον αφήνω να μου πλένει τα πόδια και αν πλένω εγώ τα πόδια των άλλων κατά το παράδειγμα Του: «Εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας, ὁ Κύριος καὶ ὁ Διδάσκαλος, καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων νίπτειν τοὺς πόδας».

Τι σημαίνει πλένω τα πόδια των αδελφών μου; Πριν χύσω το νερό στα πόδια τους, πρέπει πρώτα να πάρω τη μόνη στάση που το επιτρέπει, τη στάση της απόλυτης ταπείνωσης: Πρέπει να κατεβώ στο επίπεδό τους και να γονατίσω μπροστά τους. Με λίγα λόγια πρέπει να σκύψω. Το σημείο αυτό έχει μεγάλη αξία για ολόκληρη την πνευματική μας ζωή: μπορούμε να πορευθούμε προς τον Θεό, είτε μέσα από στιγμές ανάτασης, είτε μέσα από το σκύψιμο στις ανάγκες των αδελφών μας, είτε ανεβαίνοντας, είτε κατεβαίνοντας. Κάποιες ώρες, δεν έχουμε καθόλου φτερά, η ξηρότητα μας πλημμυρίζει, είναι αδύνατον να ανυψωθούμε προς τον Θεό. Τότε, όταν δεν μπορούμε να Τον βρούμε πιο πάνω από μας, όταν ίσως δεν μπορούμε να Τον βρούμε πια ούτε μέσα μας, μπορούμε να Τον βρούμε πιο χαμηλά. Μπορούμε να σκύψουμε σε μια αμαρτία ενός αδελφού μας, ας μην πούμε χειρότερη από τις δικές μας (αφού, όταν τα μάτια μας είναι καθαρά, θα ξέρουμε ότι οι δικές μας αμαρτίες έχουν ήδη φθάσει στον πάτο), αλλά φαινομενικά πιο «κραυγαλέα», πιο ορατή. Ας σκύψουμε πάνω από ένα φυσικό πόνο ενός αδελφού μας και, βοηθώντας αυτόν, θα βρούμε τον Θεό, την ώρα ακριβώς που σκύβουμε.

Πλένω τα πόδια των ανθρώπων σημαίνει φέρνω δροσιά και ανακούφιση σε όποιον υποφέρει. Σημαίνει όμως επίσης ότι προσπαθώ να ελευθερώσω τον αμαρτωλό από την αμαρτία του. Η μέθοδος του « πλυσίματος των ποδιών», όταν εφαρμόζεται σε έναν αμαρτωλό, είναι πολύ ξεχωριστή και πολύ λεπτή. Δεν τίθεται θέμα παρατηρήσεων ή διδασκαλίας. Ο τόνος της ανωτερότητας (νόμιμος κάποιες φορές) δεν έχει θέση εδώ. Πρέπει να πάρουμε ως προς αυτόν στάση ταπεινού υπηρέτη. Πρέπει αυτή η ταπείνωση κι αυτή η φιλανθρωπία να ασκήσουν στον αμαρτωλό τέτοια πίεση, ώστε να τον σπρώξουν, χωρίς αντίλογο, έξω από την αμαρτία του. Να η βαθιά και δύσκολη προοπτική της νίψεως των ποδιών…

Το κεντρικό θέμα του Υπερώου βρίσκεται στον Μυστικό Δείπνο. Ο Κύριος Ιησούς, πραγματικά παρών ταυτοχρόνως ως μερίζων και μεριζόμενος, μας προσφέρεται διά της Ευχαριστίας. Το ότι δεχόμαστε με το Μυστήριο τον Άρτο της Ζωής, το Σώμα και το Αίμα του Σωτήρος, το γνωρίζουμε όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί που πλησιάζουμε την Αγία Τράπεζα· αυτό δεν χρειάζεται να το αναπτύξουμε εδώ. Θα προσπαθήσουμε όμως να αναδείξουμε μερικές άλλες πτυχές της Ευχαριστίας που δεν μας είναι ίσως τόσο οικείες.

Η Ευχαριστία, πριν να γίνει παρουσία του Χριστού μέσα μας, είναι καταρχάς η θυσία του Χριστού για μας. Με αφορμή τούτο τον εορτασμό της Μεγάλης Πέμπτης, έχει ιδιαίτερη αξία να θυμηθούμε τον σύνδεσμο που θέλησε να εγκαταστήσει ο Κύριος μας ανάμεσα στο Δείπνο στο Υπερώο και στο Ιουδαϊκό Πάσχα, και ανάμεσα σ’ αυτό το Δείπνο και στο Πάθος. Κάθε Ευχαριστία είναι κι ένα θυσιαστικό Δείπνο. Κάθε φορά που κοινωνούμε τα Άχραντα Μυστήρια, κοινωνούμε το Πάθος Του, παίρνουμε μέρος στη θυσία Του. Θα πρέπει να καθαρίζουμε και να προσφέρουμε το δικό μας πρόσωπο, τις εγωιστικές επιθυμίες μας, το θέλημα μας, θα πρέπει να βυθίζουμε στη δική μας καρδιά το κοφτερό μαχαίρι του θύτη. Κάθε κοινωνία μας είναι μια πνευματική θυσία.

Υπάρχει ακόμη η αιώνια και ουράνια Ευχαριστία με την οποία μας ενώνει κάθε επίγεια Ευχαριστία μας.

Μία άλλη πτυχή του Μυστικού Δείπνου είναι ότι οι χριστιανοί δεν συνειδητοποιούν -ίσως αρκετά- ότι η πλήρης κοινωνία του Χριστού δεν είναι μόνον η κοινωνία της κεφαλής αλλά και όλων των μελών του μυστικού Σώματος. Η Ευχαριστία, ως συσσωμάτωση με το πρόσωπο του Ιησού, αποτελεί και συσσωμάτωση με την Εκκλησία, με όλους τους αδελφούς και τις αδελφές μας.

Τέλος, θα πρέπει να θυμηθούμε όσα είπαμε στην αρχή για το Υπερώο της ψυχής μας. Πέρα από το ορατό Πάσχα, πέρα από τη μυστηριακή θυσία και κοινωνία, υπάρχει ένα αόρατο Πάσχα, μια θυσία και μια κοινωνία καθαρά πνευματικές που μπορούμε πάντα να προσφέρουμε και να δεχόμαστε μέσα στο ιερό της ψυχής μας. Αυτή η εσωτερική Ευχαριστία, της οποίας είμαστε ταυτόχρονα οι λειτουργοί και οι αποδέκτες, μπορεί να μας αποδώσει σπουδαίους καρπούς. Μπορούμε, εν πνεύματι, να τρεφόμαστε με τον Ζωντανό Άρτο, που κατέβηκε από τον ουρανό… Κάθε στιγμή ο Ιησούς, ο αιώνιος Αρχιερεύς, μας λέει ό,τι και οι λειτουργοί στις επίγειες λειτουργίες: «Μετὰ φόβου Θεοῦ, πίστεως καὶ ἀγάπης προσέλθετε».

Η Μεγάλη Πέμπτη μάς οδηγεί επίσης να στοχαστούμε την προδοσία του Ιούδα. Η προδοσία είχε ήδη συντελεστεί, όταν ο Ιούδας συνεννοήθηκε με τους Ιουδαίους να τους παραδώσει τον Διδάσκαλο του. Έπρεπε όμως να εκδηλωθεί με μια ιδιαίτερα οδυνηρή χειρονομία μέσα στο Υπερώο, κατά τη διάρκεια του τελευταίου Δείπνου.

«Ἀμήν, ἀμήν λέγω ὑμῖν, ὅτι εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει με… ἐκεῖνός ἐστιν ᾧ ἐγὼ βάψας τὸ ψωμίον ἐπιδώσω, καὶ ἐμβάψας τὸ ψωμίον δίδωσιν Ἰούδᾳ Σίμωνος Ἰσκαριώτῃ. Καὶ μετὰ τὸ ψωμίον, τότε εἰσῆλθεν εἰς ἐκεῖνον ὁ Σατανᾶς…». Ο Ιούδας, φέροντας την προδοσία μέσα στην καρδιά του, αποδέχεται το ψωμί που του προσφέρει ο Ιησούς, κι εμείς βρίσκουμε την πράξη του αποκρουστική. Βεβήλωσε το τραπέζι του Κυρίου του. Εμείς όμως πόσες φορές πήραμε μέρος στο τραπέζι Του, χωρίς να καθαρίσουμε την καρδιά μας όσο θα έπρεπε; Πόσες φορές, αφού πήραμε μέρος στο Δείπνο του Κυρίου, πέσαμε εκούσια στην αμαρτία; Ο Ιούδας πρόδωσε τον Κύριο μία φορά, θα λέγαμε «χοντρικά». Εμείς Τον προδίδουμε συνεχώς στις λεπτομέρειες. Αυτή όμως δεν είναι μικρότερη προδοσία.

Ο Ιησούς λέει στον Ιούδα: «Ό,τι είναι να κάνεις, κάνε το γρήγορα». Ο Ιούδας βγήκε για να ολοκληρώσει το μοιραίο έργο του: «Ἦν δὲ νῦξ», ήταν η ώρα του σκότους έξω από το Υπερώον και μέσα στην καρδιά του προδότη. Αυτός ο λόγος του Κυρίου, που στέλνει τον Ιούδα να ολοκληρώσει το έγκλημά του, είναι βαθύτερος και πιο φιλάνθρωπος απ’ όσο φαίνεται. Οι μαθητές, μας λέει το τέταρτο Ευαγγέλιο, πίστεψαν ότι ο Ιησούς είχε αναθέσει στον Ιούδα να αγοράσει κάτι ή να δώσει χρήματα στους φτωχούς λόγω της εορτής. Κι αυτό ήταν αλήθεια, αλλά με μια έννοια που οι μαθητές δεν μπορούσαν να υποψιαστούν. Ο Ιησούς έστελνε τον Ιούδα να αγοράσει για τριάντα αργύρια τον Πασχάλιο Αμνό, διότι, παραδίδοντας τον Διδάσκαλό του, προμήθευσε στον κόσμο το θύμα του Πάσχα που θα γινόταν ιλασμός για κάθε αμαρτία. Η γενναιοδωρία του Ιησού στο απολυτρωτικό Του έργο υπερβαίνει τη φρίκη κάθε προδοσίας.

Ας συνοψίσουμε σε μία προσευχή όλο το νόημα της σημερινής ημέρας, της Μεγάλης Πέμπτης. Αυτή η προσευχή ψάλλεται με ιδιαίτερη επισημότητα σήμερα στη Λειτουργία, αλλά την απαγγέλλουμε και κάθε φορά πριν κοινωνήσουμε:

«Τοῦ Δείπνου Σου τοῦ Μυστικοῦ σήμερον, Υἱὲ Θεοῦ, κοινωνόν με παράλαβε. Οὐ μὴ γὰρ τοῖς ἐχθροῖς Σου τὸ μυστήριον εἴπω, οὐ φίλημά Σοι δώσω, καθάπερ ὁ Ἰούδας. Ἀλλ᾿ ὡς ὁ Ληστὴς ὁμολογῶ Σοι, μνήσθητί μου, Κύριε, ἐν τῇ βασιλείᾳ Σου».

Lev Gillet (ενός Μοναχού της Ανατολικής Εκκλησίας), Πασχαλινή κατάνυξη, 1η έκδοση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 2009